Η Αφήγηση στον Oδηγό για τη Θεατρική Αγωγή Δημοτικού-Γυμνασίου

Oδηγός για  Θεατρική Αγωγή Δημοτικού-Γυμνασίου

Πρόγραμμα σπουδών για το "Νέο Σχολείο",πεδίο:Πολιτισμός -Δραστηριότητες Τέχνης για την Υποχρεωτική Εκπαίδευση

Προτεινόμενη δραστηριότητα στον οδηγό είναι και η αφήγηση!Οι μαθητές,στις μικρές ηλικίες, ακούνε ιστορίες και έρχονται σε επαφή με την αφήγηση, ενώ στις μεγαλύτερες ηλικίες μπορούν να πάρουν τη θέση του αφηγητή!Αυτό είναι το ιδανικό σενάριο, χωρίς να σημαίνει ότι αυτό συμβαίνει στα ελληνικά σχολεία, παρά μόνο σε λίγα.

Παραθέτω το απόσπασμα που αναφέρεται στην αφήγηση και απομονώνω το παρακάτω σημείο που θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό:

"Πέρα από τα τεχνικά στοιχεία της αφήγησης, στόχος είναι ο μαθητής που αφηγείται να νιώθει τη χαρά του λόγου και της κίνησης, την αίσθηση της προσφοράς και την επαφή με τους ακροατές του. Αυτοί, από την πλευρά τους, εικονοποιούν τα γεγονότα της αφήγησης, ενεργοποιούν τη φαντασία και το συναίσθημά τους και ακολουθούν τη  ροή της αφήγησης ταξιδεύοντας στο χώρο και στο χρόνο."

Φυσικά είναι προτεινόμενη δραστηριότητα στον οδηγό, όπως και πολλές άλλες,και δυστυχώς λίγα παιδιά έχουν την τύχη να βιώσουν τη χαρά της αφήγησης.

Ακολουθεί εκτενέστερο κείμενο για την αφήγηση από τον Οδηγό για τη Θεατρική Αγωγή:

(2.3.3.2. - 3): «Αφήγηση είναι μια πράξη επικοινωνίας με την οποία παρουσιάζεται προφορικά ή γραπτά μια σειρά πραγματικών ή πλασματικών γεγονότων» (Τσολάκης, Αδαλόγλου, Αυδή, Λόππα & Τάνης, 2006: 210). Τα θέματα της αφήγησης αντλούνται κυρίως από τη γραπτή και προφορική λαϊκή παράδοση  (παραμύθια, μύθοι, θρύλοι, λαϊκές ιστορίες), από ιστορικά γεγονότα, αλλά και από τις βιωματικές εμπειρίες των παιδιών.

Η αφήγηση στη θεατρική αγωγή είναι τεχνική που στηρίζεται αποκλειστικά στη χρήση του λόγου, κατά την οποία ένας ή και περισσότεροι συμμετέχοντες «μιλούν» απευθείας στο κοινό με σκοπό να διηγηθούν μια ιστορία, να δώσουν πληροφορίες, να  περιγράψουν γεγονότα και συναισθήματα, να σχολιάσουν την δράση μιας σκηνής ή και τα κίνητρα των ηρώων.  

Η αφήγηση έχει τη δυνατότητα να συνδυαστεί με άλλες τεχνικές της θεατρικής αγωγής π.χ. να συνοδεύσει έναν αυτοσχεδιασμό, μία παγωμένη εικόνα ή να «ντύσει» μία δραστηριότητα μιμικής ή παντομίμας. Ο εκπαιδευτικός στο περιβάλλον της τάξης μπορεί να χρησιμοποιήσει αφήγηση για να εισαγάγει την δράση, να συνδέσει επιμέρους τμήματά της, να καθοδηγήσει σε αύξηση ή μείωση της έντασης, να σηματοδοτήσει το πέρασμα του χρόνου ή και να δώσει ένα τέλος σε μία σκηνή.  

Η αφήγηση μπορεί να λειτουργήσει, επίσης, ανεξάρτητα ως αυτόνομη δραστηριότητα  στην οποία τα παιδιά καλούνται να ενσωματώσουν στοιχεία του θεατρικού κώδικα. Ξεκινώντας από την απλή άσκηση όπου κάθε παιδί συνεισφέρει μία λέξη ή φράση για  την δημιουργία μίας καινούργιας ιστορίας – στην οποία όλα τα παιδιά συμμετέχουν ως αφηγητές – μπορούμε να προχωρήσουμε σε πιο σύνθετες μορφές αφήγησης  όπου ο αφηγητής «συνοδεύει» τη δράση ή αναλαμβάνει από μόνος του να διηγηθεί μια ιστορία.

Για να καταλάβουμε καλύτερα την λειτουργία της αφήγησης μπορούμε να ανατρέξουμε στη λογοτεχνία και στις τεχνικές αφήγησης που χρησιμοποιούνται στα λογοτεχνικά κείμενα κρατώντας τα στοιχεία εκείνα που σχετίζονται και μας δίνουν μια βαθύτερη κατανόηση της λειτουργίας της αφήγησης στη θεατρική αγωγή:

• Οι λειτουργίες του αφηγητή

Ο αφηγητής μπορεί να είναι πρόσωπο της αφήγησης, με πρωταγωνιστικό ή δευτερεύοντα ρόλο, ή μπορεί να είναι αμέτοχος στα γεγονότα. Αν συμμετέχει στην ιστορία (είτε ως βασικός ήρωας είτε ως απλός παρατηρητής ή αυτόπτης μάρτυρας), τον ονομάζουμε ομοδιηγητικό αφηγητή. Σ’ αυτή την περίπτωση ο αφηγητής αφηγείται σε πρώτο ρηματικό πρόσωπο (πρωτοπρόσωπη αφήγηση).

Διακρίνονται δύο παραλλαγές του ομοδιηγητικού αφηγητή: ο αφηγητής-παρατηρητής/θεατής, δηλαδή ο αφηγητής που είναι παρατηρητής/μάρτυρας των συμβάντων της αφήγησης, και ο αφηγητής-πρωταγωνιστής, δηλαδή ο αφηγητής που συμμετέχει στην αφήγηση ως βασικός ήρωας. Όταν μάλιστα αφηγείται σε πρώτο ρηματικό την προσωπική του ιστορία, ονομάζεται ιδιαίτερα «αυτοδιηγητικός αφηγητής».

Αν ο αφηγητής δεν συμμετέχει καθόλου στην ιστορία που διηγείται ονομάζεται «ετεροδιηγητικός αφηγητής». Στην περίπτωση αυτή η αφήγηση γίνεται από πρόσωπο ξένο προς την ιστορία, την οποία παρουσιάζει σε τρίτο πρόσωπο (τριτοπρόσωπη αφήγηση). Ονομάζεται, ιδιαίτερα, «παντογνώστης αφηγητής» (ή «αφηγητής-Θεός») αυτός που βρίσκεται παντού και πάντοτε και γνωρίζει τα πάντα, ακόμα και τις πιο απόκρυφες σκέψεις των προσώπων της αφήγησης.

• Ο χρόνος της αφήγησης

Τρεις χρονικές τοποθετήσεις της αφήγησης χρονικά, σε σχέση με την ιστορία, είναι πιθανές: το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Με βάση αυτά τα χρονικά επίπεδα, η αφήγηση μπορεί να είναι τεσσάρων ειδών:

• Η μεταγενέστερη αφήγηση. Είναι η πιο συχνή. Διηγούμαστε την ιστορία αφού έχει εξ ολοκλήρου συντελεστεί.
• Η προγενέστερη αφήγηση, που προηγείται της έναρξης της ιστορίας.
• Η ταυτόχρονη αφήγηση, της οποίας η εκφώνηση είναι σύγχρονη της ιστορίας.
• Η παρέμβλητη  αφήγηση, όπου ο αφηγητής διηγείται μαζί με τα γεγονότα που συντελέστηκαν και τις σκέψεις που του έρχονται.

Οι δυνατότητες που ανοίγονται με την χρήση της αφήγησης είναι ποικίλες και μπορούν να καλύψουν ένα ευρύ πεδίο δράσεων, ανάλογα με τους τρόπους που τα παιδιά και ο εκπαιδευτικός αποφασίζουν να την εντάξουν.

Η αφήγηση βοηθά τόσο το μαθητή που εξιστορεί τα γεγονότα να χρησιμοποιεί το σύνολο των εκφραστικών του μέσων, όσο και τους αποδέκτες να καλλιεργούν δεξιότητες συγκέντρωσης, προσοχής, ακουστικής αντίληψης και ενεργητικής ακρόασης. Παράλληλα, οι μαθητές έχουν την ευκαιρία μέσα από τις ιστορικές-μυθικές ιστορίες να έρθουν σε επαφή με τη λαϊκή παράδοση και με τα γεγονότα του παρελθόντος, να γνωρίσουν τη δράση πραγματικών και μυθικών ηρώων, να ταυτιστούν μαζί τους, να συμπάσχουν με τις αγωνίες και τα προβλήματα τους, προσπαθώντας να επινοήσουν δικές τους λύσεις και τρόπους εξέλιξης της δράσης.

Ο αφηγηματικός λόγος περιέχει πλήθος θεατρικών στοιχείων και πρακτικών που εξοικειώνουν τους μαθητές με την τέχνη του θεάτρου. Κατά την ιστόρηση των γεγονότων δίνεται έμφαση στην εκφορά του λόγου: ύφος, χροιά, χρώμα, τονικότητα, καθώς και στην εκφραστικότητα του σώματος και του προσώπου. Το περιεχόμενο της αφήγησης κρύβει πολλούς δραματικούς κώδικες: χώρος, χρόνος, πρόσωπα-χαρακτήρες, δράση ηρώων δραματική ένταση, διάλογοι, κλπ.

Αρχικά, ιδιαίτερα για τους μαθητές του Νηπιαγωγείου και των πρώτων τάξεων του δημοτικού, η αφήγηση είναι σημαντικό να γίνεται από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό, ώστε οι μαθητές να έρθουν σε μια πρώτη επαφή με τα βασικά στοιχεία και τις τεχνικές της. Ο εκπαιδευτικός προετοιμάζεται κατάλληλα σχετικά με το περιεχόμενο της ιστορίας που θα αφηγηθεί, δημιουργεί ατμόσφαιρα συγκέντρωσης και το ανάλογο φανταστικό περιβάλλον και αφηγείται τα γεγονότα με παραστατικό τρόπο. Για να μπορούν οι μαθητές να παρακολουθούν απερίσπαστοι την αφήγηση, είναι χρήσιμο να έχει δημιουργηθεί μια γωνιά αφήγησης, όπου θα είναι καθισμένοι σε χαλάκι ή μαξιλαράκια και θα έχουν οπτική επαφή με τον αφηγητή. Η αφήγηση, ακόμα, μπορεί να συνοδεύεται με κατάλληλη μουσική ή διάφορους ήχους. Τα θέματα της αφήγησης που είναι κατάλληλα για την ηλικία τους είναι σύντομα παραμύθια, κυρίως ιστορίες με ζώα και φανταστικούς κόσμους, οι μύθοι του Αισώπου, κλπ. Στη συνέχεια, ο εκπαιδευτικός κάνει ερωτήσεις στους μαθητές για τα βασικά σημεία της ιστορίας (τόπος, χρόνος, ήρωες, κλπ.) και τους ζητάει να αφηγηθούν διαδοχικά τις σκηνές που θυμούνται. Σε μια επόμενη φάση, οι εκπαιδευτικός προτρέπει τους μαθητές να αφηγηθούν δικές τους εμπειρίες ή γνωστά τους παραμύθια. Η αφήγηση, επίσης, μπορεί να γεννηθεί με αφορμή μια κούκλα, μια μάσκα ή μια εικαστική δημιουργία των μαθητών.

Ανάλογη διαδικασία ακολουθείται και για τους μεγαλύτερους μαθητές (Γ΄- ΣΤ΄ Δημοτικού και Γυμνάσιο). Τα θέματα της αφήγησης μπορούν να είναι παραδοσιακά παραμύθια, αρχαίοι ελληνικοί ή παγκόσμιοι μύθοι, θρύλοι, ιστορικά γεγονότα, ιστορίες από την καθημερινότητα, δημοσιογραφικά άρθρα, κλπ.  Ο εκπαιδευτικός δίνει παραδείγματα αφήγησης, συζητάει με τους μαθητές και τους υποδεικνύει  διακριτικά τα στοιχεία μιας καλής αφήγησης, όπως:

• τη σωστή εκφορά και την παραστατικότητα της ομιλίας: ύφος, χροιά, χρώμα, μελωδία, τονικότητα, ρυθμός, ροή, παύσεις, αναπνοές
• τα χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου: σύνταξη, διατύπωση, λεξιλόγιο, εκφράσεις, ακρίβεια, σαφήνεια, ευθύς και πλάγιος λόγος
• το περιεχόμενο και η δομή της αφήγησης: τόπος, χρόνος, πρόσωπα-χαρακτήρες-συμπεριφορές, δράση-συγκρούσεις-εξέλιξη, συναισθήματα, επινόηση-φαντασία
• τη συμμετοχή του σώματος και του προσώπου (σωματική εκφραστικότητα, μορφασμοί, κίνηση του σώματος, επαφή του βλέμματος  με τους ακροατές κλπ.)

Ο εκπαιδευτικός είναι καλό να εισαγάγει τα παιδιά σε κάποιες γενικές αρχές και πρακτικές της αφήγησης. Ασκήσεις άρθρωσης και λόγου αρχικά βοηθάνε και εξασκούνε τα παιδιά να μιλάνε αργά και καθαρά, εκφωνώντας και τονίζοντας τις λέξεις σωστά. Είναι σημαντικό οι μαθητές-αφηγητές να έχουν στο νου του ξεκάθαρες τις εικόνες που αφηγούνται για να μπορέσει να τις μεταδώσουν παραστατικά στους ακροατές τους. Επίσης, πρέπει να τους κοιτάνε στα μάτια παρακολουθώντας τις αντιδράσεις τους, για να καταλαβαίνουν κάθε φορά αν έχουν κατανοήσει αυτά που έχουν ειπωθεί. Με βάση τα παραπάνω μπορεί να δημιουργηθεί σταδιακά από τον εκπαιδευτικό και τα παιδιά ένας «οδηγός αφήγησης» με εφαρμογές που ξεπερνούν τα όρια του μαθήματος της θεατρικής αγωγής. Ιδέες για τον «οδηγό» που μπορεί να προτείνει ο εκπαιδευτικός προς τους μαθητές είναι ακόμα:

• σκεφτόμαστε πριν μιλήσουμε
• κάνουμε παύσεις για να έχει χρόνο ο ακροατής να δημιουργήσει εικόνες, να φανταστεί
• αυξομειώνουμε τον τόνο της φωνής μας, για να προκαλέσουμε το ενδιαφέρον
• χρησιμοποιούμε στοιχεία χιούμορ και αιφνιδιασμού.

Πέρα από τα τεχνικά στοιχεία της αφήγησης, στόχος είναι ο μαθητής που αφηγείται να νιώθει τη χαρά του λόγου και της κίνησης, την αίσθηση της προσφοράς και την επαφή με τους ακροατές του. Αυτοί, από την πλευρά τους, εικονοποιούν τα γεγονότα της αφήγησης, ενεργοποιούν τη φαντασία και το συναίσθημά τους και ακολουθούν τη  ροή της αφήγησης ταξιδεύοντας στο χώρο και στο χρόνο.

Μετά την ολοκλήρωση της αφήγησης οι μαθητές μπορούν να αφηγηθούν κάποια μέρη της ιστορίας, να εμπνευστούν και να δημιουργήσουν αυτοσχεδιασμούς ή να δραματοποιήσουν σκηνές της. Εναλλακτικά, ο εκπαιδευτικός σταματάει σε κάποια σημεία την αφήγησή του και οι μαθητές συνεχίζουν την ιστορία με τη δική τους φαντασία (2.3.3.2. - 3).